2- دوران قرون وسطى 
این دوران که قریب هزار سال بطول انجامید (از قرن پنجم تا پانزدهم میلادى ) خود شامل دو بخش است :
الف - عصر تاریکى 
در بخش اول که بدان عصر تاریکى مى گویند و حدود پانصد سال بطول انجامید، در اروپا از تمدن خبرى نیست ! شهرها و مراکز تمدنى ویران شده و بدست بربرها یعنى قبائل شمالى افتاده است و ساکنین اصلى آن ، یا بکوهها و غارها پناه برده اند و یا زندگى ساده روستائى و قبیله اى را تجربه مى کنند. پس از آن بودکه طى پانصد سال به تدریج ، تمدن و شهرنشینى مجددا در اروپا شکل گرفت و سنگ بناى اروپاى امروزى توسط فرزندان ونسلهاى بعدى همان اقوام وحشى مهاجم ، گذاشته شد.
قرون وسطى حدودا از قرن پنجم میلادى آغاز شد و طى آن ، از یک سو آداب و رسوم و قوانین خشک و خشن قبایل مهاجم ، بخصوص ژرمنها، در اروپا رایج شد⁽³²⁾ و از سوى دیگر آثار تمدن و فرهیختگى که از دوران یونان باقى مانده بود بکلى نابود شد و یا در (اسکندریه ) محبوس گردید. در این میان و در خلاء یک جریان فکرى ، فرهنگى و اجتماعى اثر گذار، مسیحیت که همواره از سوى پادشاهان و امپراطوران روم تحت فشار بود و پیروان آن به شدیدترین شکل سرکوب مى شدند، به تدریج نضج یافت و در نیمه دوم قرون وسطى اندیشه مسیحى بر سراسر اروپا سایه افکند و فرهنگ کلیسا، جنبه هاى مختلف زندگى فردى و اجتماعى ساکنین اروپا را فرا گرفت .
مسیحیت روم : 
عمده نویسندگان غربى پس از عصر رنسانس ، بدلیل دشمنى و عناد نسبت به مسیحیت و کلیسا، در آثار خود اینگونه القاء مى کنند که علت نابودى تمدن روم و پیدائى قرون وسطى و عصر تاریکى در مغرب زمین ، مسیحیت و گسترش آن در اروپا بوده است . در حالیکه این دین ، سالها قبل از فروپاشى امپراطورى روم و آغاز قرون وسطى ، ظهور کرده بود. یعنى حدود پانصد سال از بعثت حضرت عیسى (ع ) مى گذشت که امپراطورى روم منقرض ‍ گردید و قرون وسطى در تاریخ اروپا آغاز شد و ما در بررسى تاریخى خود متوجه شدیم که علل و عوامل دیگرى منجر به سقوط امپراطورى روم و انقراض تمدن آن شد.
سالها طول کشید تا مسیحیت توانست جایگاه خود را در اروپا پیدا کند و پس از سیصد سال ، با گرایش مردم به مسیحیت و تحت فشار افکار عمومى ، امپراطور روم (کنستانتین کبیر)⁽³³⁾ در ظاهر به مسیحیت گروید و آن را دین رسمى کشور اعلام کرد. 150 سال پس از آن تاریخ ، به علل و عواملى که قبلا بیان شد، امپراطورى روم نابود گردید. همانطور که گفتیم ، مسیحیت عامل فروپاشى امپراطورى روم و انقراض تمدن آن و غلبه قرون وسطى بر تاریخ اروپا نبود، بلکه علت اصلى نابودى تمدن رومى ، ماهیت ضد فطرى و ضد انسانى فرهنگ و رفتار حاکم بر جامعه و فساد و ظلم و بیعدالتى طبقات حاکمه بوده است . در این فضا بود که نداى حضرت مسیح (ع ) در اروپایى که زیر فشار ظلم پادشاهان و اشراف رومى و مناسبات ضد انسانى و ضد اخلاقى اجتماعى قرارداشت ، مخاطب پیدا کرد و به رغم مخالفت هاى طبقات حاکمه و کشتار وسیع و فجیعى که از مسیحیان به عمل مى آمد،⁽³⁴⁾ بالاخره پس از سه قرن مقاومت و ایستادگى ثروتمندان و قدرتهاى حاکمه ، مسیحیت در اروپا رسمیت یافت و قدرتها تسلیم خواست و اراده مردمى شدند که از روى میل و رغبت و به امید نجات و رهائى ، به مسیحیت رو آورده بودند.
شعارهاى اولیه مسیحیت ، شعارهایى بود که با فطرت و سرشت انسانها سازگار بود. تعالیم ، اخلاق و احکام یک دین الهى بود که با برده دارى ، رفتار تبعیض آمیز، برخوردهاى ستم گرانه ، دنیاگرایى ، اسراف و تبذیر، مخالفت مى کرد و به برادرى ، الفت ، عدل و انصاف ، خدا و آخرت دعوت مى نمود.
راهب ها و کشیشها، نیز مورد احترام و علاقه مردم واقع شدند و در آن فضاى ظلمانى ، به صورت الگوى قابل قبولى براى آنان در آمدند. در شرایطى که ظلم و فساد ، بردگى و لذّت طلبى حیوانى به صورت فراگیر بر جامعه حاکم بود و خشونت و آدم کشى بیداد مى کرد، دعوت به راءفت و عطوفت مسیحى به طور کامل پاسخ گرفت .
حتى در نزد قبایل بربر، مسیحیت بدلیل جانبدارى از محرومان و مخالفت با ستمگران ، پایگاه خوب و جایگاه ارزشمندى پیدا کرد.بهمین دلیل ، در جریان حمله این قبائل به روم و نابودى شهرهاى آن که همه چیز را نابود کردند، معابد، دیرها و کلیساهاى مسیحى ، کمتر آسیب دیدند و شاید تنها ساختمانها و مراکزى که باقى ماند، دیرها و صومعه ها و معبدهاى مسیحیان بود.⁽³⁵⁾
همانگونه که گفته شد، در اثر فروپاشى روم که در آن دوران مهد تمدن غرب به حساب مى آمد، نوعى ظلمت و تاریکى و نادانى بر اروپا حاکم گردید، که اروپائیان آن را (دوران تاریکى ) نام نهاده اند. دراین دوران سیاه ، تنها ستاره هاى روشنى که نورافشانى مى کردند و از دین و معنویت ، علم ، آگاهى و فرهنگ پاسدارى مى کردند، کلیساها و معابد و دیرهاى راهبان مسیحى بودند و اگر ادعا شود که حیات دوباره اروپا پس از نابودى کامل ، وامدار مسیحیت و کلیسا و علماى دین مسیح است ، گزافه نیست .⁽³⁶⁾
این مراکز به تدریج توانستند هم چون کانونهاى گرم و فعالى ، علاوه بر مرجعیت فکرى و عقیدتى مردم ، طرز زندگى و معیشت روزمره را نیز به آن قبایل بیابانگردى که هیچ بهره اى ازمدنیّت نداشتند و اروپائیان نیز آنان را وحشى مى نامیدند و هم اکنون بر کل اروپا و متصرفات امپراطورى روم حاکم شده بودند، بیاموزند.
برنامه علماى دین مسیح و راهبان اینگونه بود که به سرزمینهاى مختلف مى رفتند و در آنجا دیرها و صومعه هائى مى ساختند و در آن مستقر مى شدند و در کنار فعّالیّت فرهنگى و تعالیم مذهبى ، نحوه زندگى و معاش ‍ و حتى حرفه و صنعت هاى مختلف را به مردمى که کاملا" از تمدن و پیشرفت و علم و دانش بى بهره بودند، مى آموختند و خود نیز به فعالیتهاى اقتصادى مى پرداختند و از این راه به معیشت و زندگى مردم کمک مى کردند.⁽³⁷⁾
در نتیجه ، مردم نگاه مثبتى به آنها داشتند و آن چنان که گفتیم ، حتى بربرها در جریان حمله به روم ، به کلیساها آسیب عمده اى نرساندند .این همه بى مهرى و دروغ پردازى که درباره مسیحیت اولیه در دوران جدید اروپا مى شود، تحریف تاریخ است و واقعیت غیر از آن است . خدمتى که مسیحیت به اروپا کرد، با هیچ چیز دیگرى قابل قیاس نیست . مسیحیت توانست از قبائل وحشى حاکم بر اروپا که به هیچ اصول انسانى پایبند نبودند و قتل و غارت را هنر خود مى دانستند و زندگى را بر گرده اسب مى شناختند ، مردمى شهرنشین و تمدن پذیر تربیت کند و دوباره حیات و زندگى و تمدن را در آن سرزمین احیاء نماید و این کار بس بزرگى بود. اروپا در دوران بربریت خود، به تدریج تحت هدایت وسرپرستى مسیحیت آباد گردید .کم کم روستاها و آبادیها در اطراف کلیساها و دیرها به وجود آمدند، همین روستاها، بعدها به شهرهاى بزرگ و سپس به کشورهاى مستقلى تبدیل شدند . در واقع ، همین دیرها و معابد مسیحى بودند که به کانون ها و مراکز تمدن جدیداروپا تبدیل شدند.و بهمین دلیل بسیارى از شهرهاى اروپا، داراى اسامى و عناوین مذهبى و با پسوند یا پیشوند (مقدّس ) ⁽³⁸⁾ هستند که حاکى از نقش محورى مراکز مذهبى و دیرها و معابد مسیحى در تمدن غرب است . بعنوان مثال ، شهرى همچون " مونیخ " که مهم ترین و فرهنگى ترین شهر کشور آلمان است ، داراى ریشه مذهبى است و این نام به زبان آلمانى به معنى "خانه رهبان " است و اکثر قریب به اتفاق شهرهاى قدیمى اروپا، داراى چنین پیشینه اى است .
در این مرحله ، به تدریج در شهرها و مناطق مختلف ، نظامهاى شبه حکومتى ایجاد شدند و درتمام این دوران ، پاپ رئیس معنوى همه دولتها و کشورها شناخته مى شد. از این رو، به دلیل پایگاه و اعتبارى که مسیحیت و پاپ در نزد مردم داشت ، حتى بعدها که نظامهاى سلطنتى در اروپا شکل گرفت ، تا زمانى که پاپ تاج را برسر پادشاه نمى گذاشت ، پادشاه مشروعیت پیدا نمى کرد.⁽³⁹⁾
در این دوره ، زندگى اجتماعى و نیز نظام سیاسى اروپا، متاءثر از مذهب بوده است و هیچ دوگانگى و تعارضى میان مسیحیت وفرهنگ جامعه و تمدن اروپا وجود نداشت .به عبارتى ، مذهب با فرهنگ و تمدن اروپا درآمیخته بود. تعلیم و تربیت بکلى دینى بود .کلیسا نه فقط مرکز تعلیم علوم و معارف دینى بود بلکه سایر رشته هاى علوم را در سطوح مختلف ، به مردم آموزش ‍ میداد .
در کلیساها، اغلب مدارسى وجود داشت که مرکز فراگیرى علوم غیردینى و تجربى بود و اغلب این مدارس در اروپا، به دانشکده ها و سپس دانشگاهها تبدیل شدند . بیشتر دانشگاههاى معتبر امروز اروپا، همچون (آکسفورد)، (کمبریج )، (سوربن ) و ... مدارسى بودند که کلیسا آنها را ایجاد کرده بود و سپس به دانشگاه تبدیل گردیدند.امروزه نیز همین دانشگاهها با همان اسم و عنوان سابق خود، باقى مانده اند و جزء مهم ترین ارکان آموزشى غرب بحساب مى آیند .
بنابراین کلیسا و روحانیت مسیحى در دوران قرون وسطى ، صرفا مروّج و عهده دار امور معنوى نبود ، بلکه اصول و روشهاى زندگى و معیشت را نیز به مردم تعلیم مى داد. مردم و قبائل ساکن در اروپا در عصر تاریکى ، حتى با صنعت پارچه بافى و دوختن لباس نیزآشنا نبودند و خود را با پوست حیوانات مى پوشاندند. کشیشان در داخل کلیساها، چرخ ‌هاى نخ ‌ریسى و دستگاههاى پارچه بافى دایر کرده بودند، پارچه مى بافتند، لباس ‍ مى دوختند و آن را به دیگران نیز آموزش مى دادند .
اروپا علاوه بر شهرنشینى و صنعت ، کشاورزى خود را نیز در هجوم بربرها از دست داد. زیرا آنان مردمى شکارچى و گله دار بودند . بهمین دلیل کلیسا به ناچار، در کنار آهنگرى ، نجارى ، بنائى و بسیارى از حرفه ها، کشاورزى را نیز به این مردم آموزش مى داد.
به این ترتیب اروپا از هر نظر وامدار مسیحیت مى باشد . تصور نشود که پیشرفت علمى و فنى امروز اروپا ناشى از بى دینى آن است . اگر غرب در علم و صنعت دستاوردهائى دارد که مى تواند به آن افتخار کند ، آنرا باید مدیون دوران دین دارى خود و نقش بى بدیل دین مسیح (ع ) بداند که در دوران سیاه جهل و عقب ماندگى ، مشعل علم ومعرفت و دانائى و تمدن را روشن نگاه داشته و اروپا را از سقوط قطعى و نابودى حتمى حفظ کرد.
با تلاش کلیسا و توسعه فرهنگ مسیحى در قبایل بربر، بخصوص ژرمنها، انگلها، اسلاوها و فرانک ها که صاحبان اصلى اروپاى پس از فروپاشى امپراطورى روم بودند، به تدریج اروپا از حالت توحش خارج شد و کم کم مدنیت در آن شکل گرفت . در حقیقت ، قرون وسطى را باید دوران انحطاط اروپاى رومى و یونانى که پایبند الهه ها و اسطوره هاى شرک آمیز بودند و دوران شکوفایى اروپاى ژرمنى و انگلیسى ، یعنى دوران پشت کردن به عصر خدایان و اندیشه هاى شرک آلود و گرویدن به مسیحیت و توحید، قلمداد کرد. وحدت فکرى ، فرهنگى و اجتماعى اروپا که رمز نجات و بقاء آن بود نیز، مدیون همین فرایند است .
ب - عصر ایمان  
پانصد سال دوم قرون وسطى ، که تقریبا از قرن دهم تا پانزدهم میلادى را شامل مى شود، عصرایمان مى نامند.در این عصر که دوران شکوفایى دوباره و تدریجى اروپا است ، مذهب در بیشتر امور دخالت و حضور داشت .
در این مرحله نیز، کلیسا نقش اساسى در پاسدارى از علوم و فرهنگ و تمدن اروپا بر عهده داشت . در این دوره که همزمان باگسترش و توسعه و شکوفایى خارق العاده تمدن اسلامى بود، کلیسا با وجود احساس رقابت و تعصب نسبتا شدیدى که نسبت به اسلام و حوزه هاى نفوذ مسلمانان داشت ، گروههاى بسیارى را براى فراگیرى و انتقال علوم و معارف ، به سراغ دانشمندان مسلمان و کتابخانه هاى کشورهاى اسلامى فرستاد تا آثار علمى و کتابهاى مسلمانان را به دست آورند. آنان این آثار را به لاتین و سایر زبان هاى رایج اروپا ترجمه کرده و در دانشگاههاو مراکز علمى وابسته به کلیسا تدریس میکردند. اروپائیان خود معترف هستند که بیشترین تاءثیر را در تجدیدحیات تمدن اروپا، مراودات فرهنگى با مسلمانان و آثار علمى دانشمندان اسلامى داشته است ، لیکن متاءسفانه دراین زمینه امانتدارى را رعایت نکردند و از ضعف و سستى اواخر دوران تمدن اسلامى استفاده کرده و اغلب دستاوردهاى مسلمین را به نام خود ثبت کردند و خیانت آشکارى را نسبت به تمدن اسلامى و تاریخ آن ، که نقش تعیین کننده اى در حیات دوباره اروپا داشت ، روا داشتند و بعد مدعى شدند تمدن اسلامى هیچ دستاوردى نداشته است .
تاءثیر پذیرى غرب از فرهنگ و تمدن اسلامى 
در دوران شکوفایى تمدن اسلامى ، که مغرب زمین اندک اندک به مدد کلیسا و علماء دینى ، از خواب پانصد ساله بیدار مى شود از جهات مختلف ، روى بسوى شرق اسلامى دارد و در تمامى رشته هاى علوم از جمله علوم عقلى ، مسیحیت و به تبع آن اروپا، وامدار فلاسفه و اندیشمندان اسلامى است . چون مسیحیت گرفتار فقر کلامى و فلسفى بود و از حضرت عیسى (ع ) و شاگردان و اصحاب ایشان ، در این زمینه مطالب قابل توجهى باقى نمانده بود و اینکه کلیسا بایستى مانند هر آئینى به پرسشهاى اساسى پیروان خود پاسخ مى داد ، به ناچار درصدد برآمد تا ضعف خود را در فلسفه و کلام با وام گرفتن از اندیشمندان اسلامى جبران کند. زیرا در آن زمان دانشمندان بسیارى در شهرهاى بزرگ ممالک اسلامى به بحث و مطالعه بر روى مسایل فلسفى و کلامى مى پرداختند.
دو نحله یا مکتب فلسفى که در اروپا نفوذ زیادى یافت ، یکى مکتب (ابن سینا)⁽⁴⁰⁾ و دیگرى مکتب (ابن رشد) ⁽⁴¹⁾ بود که این هر دو، از فلاسفه مسلمان بودند. یکى ایرانى و دیگرى اهل (اندلس ) اسلامى بود. این دو مکتب که حرف اول را در حوزه اندیشه و مباحث فلسفى و حکمت الهى آن دوران مى زدند و دو جریان فکرى و فلسفى رایج در جهان مسیحیت به حساب مى آمدند، از اندیشه ها و آثار این دانشمندان اقتباس شده بودند.⁽⁴²⁾
مسیحیان به اندازه اى تحت تاءثیر اندیشمندان مسلمان بودند که اساتید آنان در دانشگاههایى همچون ، آکسفورد و کمبریج هنگام تدریس در چهره و لباس دانشمندان و اساتید اسلامى ظاهر مى شدند و به سبک علماى مسلمان ، عمامه بر سرمى گذاشتند و عبا بر تن مى کردند.
در حالى که لباس عادى آنان ، شامل عبا و عمامه نبوده و پوشیدن آن لباس ‍ امتیازى خاص براى اساتید دانشگاههابوده است و فقط مجاز بوده اند در هنگام تدریس ، آن را بر تن کنند و این سندى بوده است بر صلاحیت عملى آنان .⁽⁴³⁾
دانشمندانى همچون (آلبرت کبیر) و (سن توماس آکوئیناس )که از بزرگترین فلاسفه (اسکولاستیک ) مسیحى به شمار مى آیند ، در مقابل دانشمندان مسلمانى چون (ابن سینا) همواره تا آخر عمر احساس خضوع مى کردند⁽⁴⁴⁾ و همواره با احترام از او نام مى برده اند و هم چنان که ما او را (شیخ ‌الرئیس ‍ ابوعلى سینا) مى نامیم ، آنها او را (بزرگترین استاد همیشه ، ابن سینا) مى نامیدند و براى سالها، در سر در دانشگاههاى معتبر اروپا همچون (سوربن ) فرانسه و (کمبریچ ) انگلستان ، تصاویر ابن سینا و زکریاى رازى و برخى دیگر از دانشمندان مسلمان ، نقاشى و نصب شده بود.
اولین کتابى که پس از اختراع دستگاه چاپ در اروپا، براى تیمن و تبرک چاپ شد ،کتاب مقدّس و دومین کتاب ، (قانون ) ابن سینا بود .این نشان مى دهد که تمدن اروپا در نیمه دوم قرون وسطى ، تا چه پایه از اسلام و فرهنگ اسلامى متاءثر بوده است . آنان از روى بى اطلاعى و یا خودباختگى تصور مى کنند مسلمین تمدن درخشانى نداشته اند و هرچه بوده است غرب و فرهنگ و تمدن آن بوده است ، بهتر است اندکى به تاریخ مراجعه کنند و اعترافات خود غربیها را در این زمینه مرور کنند تا بدانند که علم و تمدن امروز اروپا، تا چه حدّ وامدار مسلمین و تمدن اسلامى مى باشد.
آثار و کتابهاى ارزشمندى در باب تاءثیر فرهنگ اسلام بر اروپا به رشته تحریر درآمده است که یکى از آنها، کتاب (خورشید اللّه بر فراز مغرب زمین )⁽⁴⁵⁾ نوشته خانم (دکتر زیگرید هونکه ) است . دراین کتاب گوشه هائى از حقایق تاریخى در خصوص تاءثیر فرهنگ اسلامى بر فرهنگ عمومى ، دانش ، صنعت ، تجارت و حتى سیاست در اروپا بیان شده است .
نویسنده این کتاب ، به صدها واژه اشاره مى کند که از ممالک مسلمین ، عربى ، ایرانى و هند اسلامى ، به غرب رفته و هم اکنون نیز در ادبیات خود، از آن ها استفاده مى کنند.
به طور مثال ، اروپائیان به افتخار خوارزمى ⁽⁴⁶⁾ صاحب رساله هاى (الحساب ) و(الجبر) که در واقع پدیدآورنده این دو علم مى باشد، به علم (حساب )، (الگاریتم ) یا (لگاریتم )⁽⁴⁷⁾ مى گویند. در حقیقت علم حساب که منشاء بسیارى ازمحاسبات در علوم ، صنایع و تکنولوژى اروپا است ، ابتکار یک دانشمند مسلمان به نام (خوارزمى ) است . آنان همچنین علم جبر و مقابله را نیز مدیون کتاب (الجبر) خوارزمى هستند و عینا لفظ (Algebra) را براى این علم به کار مى برند.⁽⁴⁸⁾