فصل نوزدهم: مناجاتها و دعاهاى ابراهیم (علیه السلام)

در داستان ابراهیم خلیل (علیه السلام) در هر فراز و نشیبش در هر جا که مشاهده مى‏شود، دعا یا دعاها و مناجات او به چشم مى‏خورد، و این حاکى است که او همواره بیاد خدا بود و از مدد مى‏طلبیده، و روحیه‏ى قوى او در پرتو همین دعاها و مناجاتها بیش از پیش، عالى مى‏شده است و ضمناً دعاهاى او، مکتب و کلاس درسى براى معاصران و آیندگان بود.
قرآن در آیه 14 سوره‏ى توبه او را اواه خوانده و در آیه 75 سوره‏ى هود او را اواه منیب خوانده است و کلمه‏ى اواه به معنى بسیار دعاکننده که توأم با اخلاص باشد، و کلمه منیب به معنى انابه و مناجات و بازگشت به خدا است؛ و چنانکه در فصل 17 گفتیم، گاهى دعاهاى غیر عادى او به استجابت مى‏رسید و این حاکى است که همه شرائط استجابت دعا در او بوده است و یا در ملاقات با عابد سالمند (که فصل 18 ذکر شد) به او مى‏گوید: بیا با هم براى نجات مؤمنان در روز سخت قیامت، دعا کنیم، و گاه مى‏شد دعا را با نماز با هم انجام مى‏داد، و در ضمن نماز به نیایش و دعا مى‏پرداخت (در فصل 17 روایتى در این مورد ذکر شد)
و از دعاهاى او پس از پایان ساختمان کعبه است، که در آن پنج دعا کرده که در قرآن آیه 128 سوره‏ى بقره آمده است، او در این دعا چنین مى‏گوید:
1 - پروردگارا این عمل را از ما بپذیر.
2 - خدایا ما و فرزندان ما را امتى تسلیم خود کن.
3 - شیوه‏ى صحیح پرستش خود را به ما نشان بده.
4 - توبه‏ى ما را بپذیر.
5 - در میان مردم این سرزمین، پیامبرى را مبعوث کن تا به پاکسازى و نوسازى فکرى و عملى مردم گردد.
به این ترتیب مى‏بینم دعاهاى او همه در جهت اعلاى کلمه حق و دورى از هرگونه شرک و آلودگى، و در جهت رهبرى صحیح و پاکى در فکر و عمل است. و در آیه 83 تا 89 سوره‏ى شعراء نیز مى‏بینیم دعاهاى ابراهیم در شش مورد ذکر شده است:
رب هب لى حکماً و الحقنى بالصالحین * واجعل لى لسان صدق فى الاخرین * واجعلنى من ورثة جنة النعیم * واغفر لابى انه کان من الضالین * و لا تخزنى یوم یبعثون یوم لا ینفع مال و لا بنون الا من اتى الله بقلب سلیم
پروردگارا به من علم و دانش و بینش مرحمت فرما * خدایا براى من در میان امتهاى آینده زبان نیک قرار بده * و مرا از وارثان بهشت پر از نعمت کن * و عمویم را بیامرز که او از گمراهان است و مرا در روز رستاخیز رسوا مکن، آن روزى که هیچ مال و فرزندى سود نمى‏دهد، مگر کسى که با قلب سالم و پاک به سوى خدا بیاید.
کوتاه سخن اینکه: ابراهیم در تمام ابعاد، یک انسان کامل بود، در عین اینکه مبارز و مجاهد بود، قهرمان پارسائى و عبادت و نیایشگرى بود، و در عین اینکه قهرمان میدانها بود، از دیدن منظره‏ى رقت‏بارى، اشک مى‏ریخت و در یک کلمه جامع اضداد بود که مردان بزرگ خدا چنینند!
شرح کوتاهى درباره‏ى دعاى فوق‏
ابراهیم (علیه السلام) در این فراز از دعا: نخست از علم و دانش و بینش که ریشه و پایه‏ى اصلى رشد جامعه و فرهنگ و سیاست است، شروع کرده است.
سپس از عمل صالح سخن به میان آورده و از خدا خواسته که تا پایان عمر در صف مردان صالح و شایسته باشد (با توجه به اینکه عمل نیک انسان را صیقل مى‏دهد و صاف مى‏کند)
سپس از خدا خواسته که نه تنها در محدوده‏ى زمان خود، بلکه در زمانهاى آینده نیز، نام یکى در میان امتها داشته باشد، و زندگیش براى آنها نیز راهگشا و راهنما و الگو باشد (چرا که قلب او براى نجات همه‏ى انسانها در هر زمانى که هستند مى‏طپید)
سپس از خدا خواسته تا در سراى آخرت نیز مشمول نعمتها و توجهات خاصه‏ى الهى در بهشت گردد، و در آنجا نیز از بدکاران جدا باشد و همنشین نیکان قرار گیرد.
او آرزو داشت همه گمراهان، نجات پیدا کنند، و همچون دکتر دلسوز مى‏خواست همه‏ى بیماران شفا یابند، در این میان بخصوص به فکر سرپرست و عمویش آزر بود که او نیز نجات یابد، او دلش مى‏سوخت که عمویش بر اثر بت‏پرستى به جهنم برود، براى هدایت او نیز دعا کرد.¹⁴⁶
در آخر باز بیاد روز حساب و کتاب مى‏افتد، از خدا مى‏خواهد که در آن روز سخت و دشوار، رسوایش نکند، و ضمناً این اعلام را مى‏کند که در روز قیامت، مال و فرزند به کار نمى‏آید، آنچه مفید به حال انسان است، قلب پاک و نیت سالم و عمل شایسته است.
به این ترتیب دعاهاى ابراهیم نیز در کانال سازندگى قرار گرفته و همه مربوط به رهائى و نجات و رشد است.
سخنى کوتاه و نکاتى درباره‏ى دعا
در قرآن بخصوص از زبان پیامبران و بویژه از زبان ابراهیم خلیل (علیه السلام) بسیار از دعا سخن به میان آمده است.
در قرآن در آیه 186 سوره بقره مى‏خوانیم: و هنگامى که بندگان من از تو (پیامبر) درباره‏ى من درخواست کنند، (بگو) من نزدیکم، دعاى دعاکننده را هنگامى که مرا مى‏خواند، پاسخ مى‏گویم، پس آنها باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان بیاورند تا به هدف برسند.
و در آیه 62 سوره‏ى مؤمن مى‏خوانیم:
و قال ربکم ادعونى استجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتى سیدخلون جهنم داخرین پروردگار شما گفت: بخوانید مرا تا اجابت کنم خواسته‏ى شما را، آنانکه از عبادت من استکبار مى‏ورزند بزودى داخل دوزخ مى‏شوند در حالى که در آنجا ذلیل و خوار هستند.
از این آیه پنج مطلب استفاده مى‏شود:
1 - دعا کردن محبوب خدا شایسته است.
2 - دعا کردن عبادت است.
3 - دعا موجب استجابت است.
4 - دعا نکردن یک نوع غرور و استکبار است.
5 - براى آنانکه دعا و نیایش ندارند، عذاب سخت خوارکننده در پیش است.
روایات درباره‏ى دعا بسیار است در اینجا به عنوان نمونه به این چند روایت توجه کنید:
1 - امام صادق (علیه السلام) فرمود: ان عندالله عزوجل منزلة لاتنال الا بمسالة در نزد خداوند مقامى است که بدون دعا کسى به آن نمى‏رسد.¹⁴⁷
و نیز فرمود: دعا (حتى) قضاء محکم و حتمى را - هر چند محکم باشد - برطرف مى‏کند، بسیار دعا کن زیرا دعا کلید هرگونه رحمت، و برآورنده‏ى هر حاجت است، و انسان به آن مقاماتى که در نزد خدا است نمى‏رسد مگر با دعا، چرا که هیچ درى کوبیده نشد مگر اینکه امید آنست صاحبش آن را بگشاید.¹⁴⁸
در بعضى از روایات آمده که دعا سلاح مؤمن است، دعا مغز عبادت است، دعا بهتر از عبادت است، دعا کردن از قرآن خواندن بهتر است و... و باید توجه داشت همانگونه که تجربه و گفتار دانشمندان بزرگ ثابت کرده دعا کردن بر نیروى اراده و قوت قلب و پشتکار انسان مى‏افزاید نه اینکه مخدر باشد.
و ناگفته نماند: که دعا آداب و شرائط واجب و مستحب دارد که در این صورت به اجابت مى‏رسد، و با توجه به این شرائط، مى‏بینیم دعا، از سازنده‏ترین عامل حرکت و تکامل است.
مثلاً امام صادق (علیه السلام) فرمود: دعا از کسى که قلب سخت و خشن دارد اجابت نمى‏شود¹⁴⁹
و نیز فرمود: من احب ان یستجاب دعائه فلیطب مطعمه و مکسبه کسى که دوست دارد دعایش مستجاب گردد، باید غذا و کسب خود را پاک کند.¹⁵⁰
از شرائط استجابت دعا، انجام امر به معروف و نهى از منکر است و گرنه هر چه دعا شود مستجاب نگردد، همچنین از شرائط آن، قبول رهبرى صحیح است.¹⁵¹
و بطور کلى چنانکه در دعاى کمیل مى‏خوانیم: اللهم اغفرلى الذنوب التى تحبس الدعاء خدایا بیامرز گناهانم را که از استجابت دعا ممانعت مى‏کنند باید رعایت شرائط آن را کرد.
آداب مستحبى دعا نیز باید رعایت گردد: مانند طهارت و با وضو بودن و روى قبله نشستن - بخصوص در مکانهاى مقدس - حمد و ثناى الهى و صلوات بر پیامبر و آلش و حضور قلب و... و ما مى‏توانیم با توجه به مفاهیم دعاهائى که از امامان ما نقل شده مثل دعاى کمیل، دعاى صباح، دعاى سمات، دعاى ندبه - بخصوص دعاهاى صحیفه‏ى سجادیه امام زین‏العابدین (علیه السلام) طرز و شیوه‏ى دعا کردن را بیاموزیم که علاوه بر دعا، خود درسهاى آموزنده در بالا بردن سطح فرهنگ و اخلاق است.
در اینجا سؤال مى‏شود که گاهى انسان همه‏ى شرائط را فراهم مى‏کند در عین حال دعایش مستجاب نمى‏شود؟!
پاسخ این سؤال را امام صادق (علیه السلام) چنین داده است:
در کتاب احتجاج علامه طبرسى نقل شده: از امام صادق شخصى سؤال کرد آیا خداوند در قرآن نفرمود: هرکس دعا کند من دعاى او را اجابت مى‏کنم ادعونى استجب لکم پس چرا افراد مضطر را مى‏بینم دعا مى‏کنند ولى دعایشان مستجاب نمى‏شود، و مظلومى را مى‏بینم از خدا پیروزى بر ظالمش را مى‏خواهد، ولى پیروز نمى‏شود؟!
امام فرمود: واى برتو، هیچکس دعا نمى‏کند مگر اینکه دعایش اجابت مى‏شود، اما دعاى ظالم محفوظ است تا موقعى که توبه کند، اما دعاى صاحب حق، وقتى دعا کرد، دعایش مستجاب مى‏شود و بلائى که متوجه او مى‏شد و او نمى‏دانست از او برطرف مى‏گردد و ثواب آن براى روز نیایش (روز قیامت) ذخیره مى‏شود و (گاهى) استجابت دعا صلاح دعاکننده نیست، خداوند از استجابت آن خوددارى مى‏کند، و مؤمن عارف به خدا گاه دعا مى‏کند ولى نمى‏داند که صلاح او است یا نه؟¹⁵².
نتیجه اینکه: دعا ذاتاً بهترین عبادت، و همین عبادت بودنش براى پاداش کافى است، حال اگر مستجاب شد چه بهتر و اگر در ظاهر مستجاب نشد، شاید بعداً مستجاب مى‏شود، و یا صلاح مؤمن در عدم استجابت آنست، و ثواب آن براى انسان ذخیره‏ى آخرت خواهد شد.
به این روایت جالب نیز در اینجا توجه کنید: پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) فرمود: هر گاه بنده‏اى نماز بخواند و بعد از نماز دعا نکند، خداوند به فرشتگانش مى‏فرماید: بنده‏ام بعد از نماز گوئى خود را بى‏نیاز از من دانست و دعا نکرد، نمازش را به او برگردانید.¹⁵³
ما نیز در پایان دست به سوى خدا بلند مى‏کنیم و این گفتار را با این دعاى ابراهیم قهرمان توحید که پس از ساختن ساختمان کعبه کرد، پایان مى‏بریم: ربنا تقبل منا انک السمیع العلیم: پروردگارا از ما بپذیر، تو شنوا و دانائى¹⁵⁴.
یک داستان تکان‏دهنده‏ى از دعاى امام سجاد (علیه السلام)
از آنجا که ابراهیم خلیل در بعد دعا و نیایش، فوق‏العاده بود، و بهمین خاطر پیوندش به خدا به سرحد عشق به خدا رسیده، و خود را بنده‏ى کوچک خدا مى‏دانست و در پرتو آن قوى‏ترین مرد روزگار بود، بجاست در این باره اندکى بیشتر سخن بگوئیم، و براى تکمیل این فصل به یک داستان تکان‏دهنده و عجیب از دعاى امام سجاد (علیه السلام)، زینت عبادت‏کنندگان بپردازیم، تا هم اهل دعا شویم و هم شیوه‏ى دعا را بیاموزیم:
اصمعى‏¹⁵⁵ گوید: شب هنگام به سوى کعبه خانه خدا رفتم در حین طواف، ناگهان صدائى حزن‏آور و آمیخته با خلوص شنیدم: شب مهتابى بود، دنبال صدا را گرفتم، ناگهان چشمم به صورت جوان خوش سیما و جذاب که نشانه‏هاى بزرگوارى در آن دیده مى‏شد افتاد، و در دو طرف سرش، موى سرش آویزان بود، پرده‏ى کعبه را گرفته بود و مى‏گفت:
اى آقا و مولاى من، چشمها خوابیده، و ستارگان پنهان شده‏اند و تو مالک زنده و قیوم هستى که خواب سبک و خواب سنگین، ترا فرا نمى‏گیرد، پادشاهان درهاى خانه‏هاى خود را بسته‏اند و بر آن نگهبانان و موانع گذاشته‏اند، و هر دوستى با دوست خود خلوت کرده است، اما در درگاه تو براى سؤال‏کنندگان باز است، اکنون من در کنار در خانه‏ات، گنهکار فقیر و خطاکار مسکین ایستاده‏ام، آمده‏ام به اینجا امید رحمت ترا دارم اى خداى مهربان، به من نظر لطف کن اى کریم و اى مهربانترین مهربانان (سپس این اشعار را خواند:)

‏ سپس سرش را به سوى آسمان بلند کرد و مى‏گفت: خداى من، آقا و مولاى من! اگر ترا با علم و شناختم پیروى کنم، سپاس از آن تو است بر من منت بگذار، و اگر با جهل به سوى تو آمده‏ام، حجت بر من از سوى تو است، با اظهار منتت بر من و اثبات حجتت بر من مرا مشمول رحمت و آمرزشت قرار بده و مرا از دیدار جدم و نور چشمم، حبیب و برگزیده و پیامبرت محمد (صلى الله علیه و آله) در خانه کرامتت (در بهشت) محروم مساز
سپس این اشعار را خواند:

‏ سپس سرش را به سوى آسمان بلند کرد در حالى که فریاد مى‏زد و مى‏گفت: اى خداى من و آقا و مولاى من، دنیا جز بیاد تو گوارا نیست، و آخرت جز به به عفو تو شادمان‏کننده نیست، روزها جز به اطاعت تو و دلها جز به محبت تو و نعمتها جز به آمرزش تو ناگوار است، دنیا براى من در صورتى که نفعى براى (دین) تو نداشته باشد، بى‏لطف است، مرا بیامرز که ضررى به تو ندارد اى کریم، مرا ببخش سپس این اشعار را خواند:

‏ اصمعى گوید: این اشعار را مکرر مى‏خواند تا اینکه بى‏حال شد و برزمین افتاد، به جلو رفتم و سرش را روى زانویم قرار دادم، ناگهان فهمیدم امام زین العابدین حضرت على بن الحسین (علیهماالسلام) است، سرش در دامنم بود، و دلم بحالش سوخت و گریه مى‏کردم، قطره‏اى از قطرات اشک چشمم به صورتش افتاد، به حال آمد و چشمهایش را گشود و سپس فرمود: چه کسى مرا از یاد مولایم باز داشت؟ گفتم: آقا و مولایم من اصمعى هستم، این چه گریه و ناله است که سردادى با اینکه تو از اهل‏بیت پیامبر (صلى الله علیه و آله) مى‏باشى تو از معدن رسالت هستى، آیا خداوند در حق شما نفرمود: انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل بیت و یطهرکم تطهیرا خداوند خواسته هرگونه آلودگى را از شما اهل بیت دور و منزه سازد و شما را کاملا پاک نماید احزاب - 33.
اصمعى گوید: آن حضرت برخاست و نشست و فرمود: اى اصمعى! هیهات هیهات، خداوند بهشت را آفریده براى کسى که از او پیروى کند هر چند بنده‏ى حبشى باشد، و دوزخ را آفریده براى کسى که از او نافرمانى کند هر چند فرشته‏ى قرشى باشد، مگر سخن خداوند را (در قرآن آیه 10 به بعد سوره‏ى مؤمنون) نشنیده‏اى: فاذا نفخ فى الصور فلا انساب بینهم یومئذ و لا یتسائلون وقتى که صور قیامت دمیده شد، دیگر نسب به درد نمى‏خورد و از آن و از همدیگر تقاضاى کمک نمى‏کنند (بلکه معیار، عمل صالح است).
فمن ثقلت موازینه فاولئک هم المفلحون و من خفت موازینه فاولئک الذین خسروا انفسهم فى جهنم خالدون * تلفح وجوههم النار و هم فیها کالحون کسانى که ترازوهاى سنجش اعمالشان، سنگین است آنان رستگارانند و آنها که ترازوهاى اعمالشان سبک مى‏باشد، کسانى هستند که سرمایه‏ى وجود را از دست داده و در جهنم جاودانه خواهند ماند.
اصمعى ادامه مى‏دهد، در این وقت آن حضرت را به حال خود گذاشتم و رفتم.¹⁶⁰